گزارش میدانی از نجات کارخانه‌های سنگ‌بری حسن‌آباد و نساجی های صفادشت از تعطیلی حتمی با سیستم‌های تصفیه و استفاده از دستگاه فیلتر پرس

گزارش اختصاصی از شهرک های صنعتی تهران

بوی تند مواد شیمیایی و لجن‌های سفیدرنگی که تا همین پارسال در جوی‌های اطراف برخی شهرک‌های صنعتی دیده می‌شد، امروز جای خود را به محوطه‌هایی تمیزتر و خطوط تولیدی کم‌مصرف‌تر داده است. اما این تغییر ساده به دست نیامده؛ حاصل فشاری دوچندان از سوی «طبیعت» (کم‌آبی) و «قانون» (جریمه‌های سنگین) بود که صنایع را وادار به انتخابی سخت کرد: تصفیه یا تعطیلی.

خبرنگار ما برای بررسی وضعیت مدیریت پساب و بحران آب، به دو قطب صنعتی مهم اطراف تهران، شهرک صنعتی صفادشت و شهرک صنعتی سنگ‌بری‌های حسن‌آباد (شمس‌آباد) رفته و با مدیران واحدهایی صحبت کرده که تا لبه پرتگاه تعطیلی رفتند و برگشتند.

پرده اول: صفادشت؛ وقتی شرکت های نساجی‌ها متهم ردیف اول آلودگی بودند

شهرک صنعتی صفادشت، میزبان تعداد زیادی از واحدهای نساجی، رنگرزی و تکمیل پارچه است. این صنایع ذاتاً «آب‌بر» هستند و پساب آن‌ها حاوی رنگ، مواد قلیایی و آلاینده‌های شیمیایی سنگین است. تا چند سال پیش، تخلیه شبانه این پساب‌های رنگی به زمین‌های اطراف یا چاه‌های جذبی، صدای کشاورزان و سازمان محیط زیست را درآورده بود.

مهندس «کمالی»، مدیر فنی یکی از واحدهای بزرگ نساجی در این شهرک، در مصاحبه با ما می‌گوید:
«وضعیت ما قرمز بود. سال گذشته سه بار اخطار کتبی گرفتیم و جریمه‌های سنگینی برایمان بریدند. سازمان محیط زیست حرفش یک کلام بود: یا پساب را استاندارد کنید یا پلمب می‌کنیم. مشکل فقط جریمه نبود؛ سطح آب چاه‌های منطقه پایین رفته بود و عملاً آبی برای شستشوی پارچه‌ها نداشتیم. تانکر آب هم هزینه‌اش سرسام‌آور بود.»

نقطه عطف چه بود؟
کمالی ادامه می‌دهد: «ابتدا فکر می‌کردیم با حوضچه‌های سیمانی معمولی مشکل حل می‌شود، اما نشد. تا اینکه با مشاوره متخصصان تصفیه، سیستم کامل تصفیه شیمیایی و فیلتر پرس را نصب کردیم. الان لجن‌های رنگی خطرناک به‌صورت کیک خشک جدا می‌شوند و آب شفاف دوباره به خط شستشو برمی‌گردد. باورکردنی نیست، ولی مصرف آب تازه ما حدود ۷۰ درصد کم شده و جریمه‌ها هم صفر شده است.»

پرده دوم: شمش آباد؛ کوه‌هایی از لجن سفید که ناپدید شدند

کمی آن‌طرف‌تر، در شهرک صنعتی شمس‌آباد و حسن‌آبادفشافویه، داستان متفاوت اما درد مشابهی در جریان است. اینجا صدها کارخانه سنگ‌بری فعالیت می‌کنند که برای خنک‌کاری تیغه‌ها و ساب‌زدن سنگ، آب زیادی مصرف می‌کنند. خروجی این فرآیند، دوغابی غلیظ از پودر سنگ و آب است که اگر مدیریت نشود، هم زمین را نابود می‌کند هم منابع آب را می‌بلعد.

حاج «رحیم»، مالک یکی از سنگ‌بری‌های قدیمی این منطقه، درحالی‌که به حوضچه‌های خالی‌اش اشاره می‌کند، می‌گوید:
«قبلاً هفته‌ای چند میلیون تومان فقط پول کارگر و لودر می‌دادیم تا لجن خیس را از حوضچه‌ها خالی کنند و ببرند بیابان بریزند. هم هزینه داشت، هم محیط زیست یقه ما را می‌گرفت که دارید خاک را خراب می‌کنید. بدتر از همه، آبی که با لجن دور ریخته می‌شد، دیگر برنمی‌گشت.»

او ادامه می‌دهد: «وقتی اخطارهای محیط زیست جدی شد و گفتند پروانه بهره‌برداری واحدها را تمدید نمی‌کنند، مجبور شدیم فکری کنیم. دستگاه فیلتر پرس را که آوردیم، ورق برگشت. الان آن لجن خیس تبدیل به پودر خشک می‌شود که راحت بار کامیون می‌کنیم، و آب زلال هم برمی‌گردد سر دستگاه ساب. اگر این کار را نمی‌کردیم، الان با این قیمت آب و جریمه‌ها، باید در کارخانه را تخته می‌کردیم.»

هشدار به سایر صنایع پرمصرف: زمان آزمون و خطا گذشته است

تجربه صفادشت و حسن‌آباد، یک پیام روشن برای سایر صنایع پرمصرف آب (مثل کاغذسازی، کارتن‌سازی، آبکاری، قالیشویی‌های صنعتی و صنایع غذایی) دارد: دوران تخلیه پساب به امید اینکه «کسی نمی‌بیند»، تمام شده است.

کارشناسان محیط زیست هشدار می‌دهند که با توجه به افت شدید سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌های ممنوعه، تخصیص آب به صنایع در سال‌های آینده باز هم کاهش خواهد یافت. صنایعی که امروز سیستم بازچرخانی آب (Recycling) نداشته باشند، فردا نه به خاطر جریمه، بلکه به خاطر «بی‌آبی مطلق» متوقف خواهند شد.

فراتر از اقتصاد؛ مسئولیت اجتماعی در قبال خاک و آب

نصب سیستم‌های فیلتراسیون و دستگاه فیلتر پرس، فقط یک تصمیم اقتصادی برای فرار از جریمه نیست؛ یک اقدام حیاتی برای حفظ سرزمینی است که در آن کار می‌کنیم.

• در نساجی‌ها: جلوگیری از نفوذ فلزات سنگین و مواد شیمیایی سمی به آبخوان‌ها.
• در سنگ‌بری‌ها: جلوگیری از شوره‌زار شدن خاک‌های منطقه با پودر سنگ و آهک.
• در صنایع غذایی: جلوگیری از بوی تعفن و آلودگی میکروبی منابع آب سطحی.

گزارش‌های میدانی ما نشان می‌دهد آن دسته از مدیرانی که زودتر به استقبال تکنولوژی رفتند، امروز نه‌تنها از لیست سیاه محیط زیست خارج شده‌اند، بلکه با کاهش هزینه‌های جاری (آب و دفع پسماند)، حاشیه سود خود را در این بازار رقابتی حفظ کرده‌اند.

نتیجه‌گیری گزارش:
زنگ‌ها به صدا درآمده‌اند. انتخاب با مدیران صنعتی است: آیا منتظر می‌مانند تا حکم تعطیلی روی میزشان قرار گیرد، یا مانند پیشگامان صفادشت و شمس آباد، تهدید را به فرصتی برای نوسازی و پایداری تبدیل می‌کنند؟